Binh Anson
*(Perth, Australia)
Nu+o+'c la`
mo^.t ye^'u to^' ca^`n thie^'t cho mo.i phu+o+ng die^.n trong ddo+`i so^'ng
ca' nha^n la^~n co^.ng ddo^`ng. Tuy nhie^n vi` nu+o+'c hie^.n die^.n mo.i
no+i va` de^~ da`ng su+? du.ng ne^n ca'c co^.ng ddo^`ng co' nhu+~ng phu+o+ng
tie^.n ca^'p nu+o+'c tin ca^.y va` ca'c nguo^`n gia?i tri' an la.c thu+o+`ng
kho^ng chu' tro.ng ve^` ta^`m mu+'c quan tro.ng cu?a nguo^`n nu+o+'c. Chi?
khi na`o ngu+o+`i ta pha?i ddo^'i pho' vo+'i na.n ha.n ha'n, lu~ lu.t,
hoa(.c ca'c va^'n dde^` co' lie^n quan dde^'n nguo^`n nu+o+'c la`m gia'n
ddoa.n cuo^.c so^'ng thi` mo.i ngu+o+`i mo+'i quan ta^m dde^'n gia' tri.
va` su+'c pha' hoa.i cu?a nu+o+'c.
Co^ng nghe^.
thu?y lo+.i, theo danh xu+ng cu?a no', la` mo^.t nga`nh co^ng nghe^. co'
lie^n quan dde^'n vie^.c kha?o sa't, su+? du.ng, qua?n ly' va` ba?o ve^.
nguo^`n nu+o+'c nhu+ la` mo^.t nguo^`n ta`i nguye^n thie^n nhie^n cho con
ngu+o+`i\. Theo tie^'n tri`nh li.ch su+?, nga`nh co^ng nghe^. na^`y la`
mo^.t chi nha'nh cu?a nga`nh co^ng cha'nh, tuy nhie^n hie^.n dda~ ddu+o+.c
nhie^`u no+i xem nhu+ la` mo^.t nga`nh co^ng nghe^. rie^ng bie^.t, ngoa`i
ca'c chuye^n dde^` co+ ba?n ve^` qui hoa.ch, thie^'t ke^', xa^y du+.ng,
va` ddie^`u ha`nh ca'c co^ng tri`nh co^ng co^.ng, co`n bao tru`m ca'c li~nh
vu+.c kha'c co' lie^n quan dde^'n thu?y va(n, ho'a ho.c thu?y ti'nh, co^ng
nghe^. bie^'n che^' ho'a ho.c, sinh ho.c, qua?n ly' ta`i nguye^n thie^n
nhie^n, ba?o ve^. mo^i tru+o+`ng, pha^n ti'ch kinh te^', kha?o sa't ta'c
ddo^.ng xa~ ho^.i, va` ca'c u+'ng du.ng ddie^.n toa'n.
Vie^.c a'p
du.ng co^ng nghe^. thu?y lo+.i co' le~ dda~ ba('t nguo^`n tu+` tho+`i tie^`n
su+? khi ma` nhu+~ng tie^`n nha^n na`o ddo' dda~ thu+.c hie^.n y' ddi.nh
da^~n nu+o+'c tu+` ca'c do`ng cha?y thie^n nhie^n nha^.p va`o mo^.t do`ng
nha^n ta.o, dde^? ddu+a nu+o+'c dde^'n no+i ca^`n tu+o+'i mu`a ma`ng. Co^ng
tri`nh tu+o+'i tie^u to lo+'n dda^`u tie^n co' le~ la` do Mendes thu+.c
hie^.n, dda^y la` vi. sa'ng la^.p trie^`u dda.i Ai Ca^.p dda^`u tie^n,
va`o khoa?ng 3200 tru+o+'c Ta^y li.ch. Ve^` sau co`n co' ca'c co^ng tri`nh
kha'c o+? vu`ng DDi.a Trung Ha?i va` Ca^.n DDo^ng, cha(?ng ha.n nhu+ la`
he^. tho^'ng da^~n nu+o+'c da`i 500 km ddem nu+o+'c ve^` La Ma~. Mo^.t
co^ng tri`nh tu+o+'i tie^u tu+` na(m 250 tru+o+'c Ta^y li.ch, trong ti?nh
Tu+' Xuye^n, Trung Hoa, va^~n co`n ddu+o+.c su+? du.ng nga`y ho^m nay\.
Ngay ca? o+? My~ cha^u, ca'c phe^' ti'ch co`n la.i cu?a mo^.t he^. tho^'ng
tu+o+'i tie^u ro^.ng lo+'n, do tho^? da^n Hohokam xa^y du+.ng va`o khoa?ng
na(m 1100, trong vu`ng Arizona la` ba(`ng chu+'ng cu?a ca'c hoa.t ddo^.ng
kinh te^' hu+ng thi.nh va`o tho+`i ddo'. O+? VN, ca'c he^. tho^'ng dde^
ddie^`u ro^.ng lo+'n o+? mie^`n Ba('c do.c theo so^ng Ho^`ng dda~ co' ma(.t
tu+` nhie^`u the^' ky? nay, va` va^~n ddu+o+.c du`ng cho^'ng lu~ lu.t,
ba?o ve^. vu`ng dda^'t tha^'p nhu+ng phi` nhie^u\. Ca'c he^. tho^'ng ke^nh
dda`o phu+'c ta.p o+? mie^`n Nam thu+.c hie^.n tu+` the^' ky? 18, du+o+'i
trie^`u Nguye^~n, va^~n ddang ddu+o+.c pha't trie^?n va` su+?a ddo^?i cho
vie^.c da^~n thu?y nha^.p ddie^`n va` di chuye^?n, cha(`ng chi.t trong
vu`ng cha^u tho^? ha. lu+u so^ng Me^ Ko^ng, vu+.a tho'c chi'nh cho ca?
nu+o+'c.
No^~ lu+.c
dda^`u tie^n dde^? he^. tho^'ng ho'a ca'c kie^'n thu+'c co^ng nghe^. la`
vie^.c tha`nh la^.p tru+o+`ng Cao DDa(?ng Co^ng Cha'nh (Ca^`u DDu+o+`ng)
o+? Paris na(m 1760. Ha^`u nhu+ ca'c quan nie^.m co+ ba?n dde^? ti'nh toa'n
va` thie^'t ke^' dda^.p, he^. tho^'ng tu+o+'i, lo.c nu+o+'c va` ma.ng lu+o+'i
ca^'p nu+o+'c dde^`u ba('t nguo^`n tu+` ca'c ba`i vie^'t va` ba'o ca'o
pha't ha`nh ta.i vie^.n na^`y\. Ke^? tu+` ddo', mo^.t kho ta`ng ly' thuye^'t
va` phu+o+ng a'n dda~ ddu+o+.c pha't trie^?n, nha^'t la` tu+` khi co' su+.
ho^.i nha^.p vo+'i ca'c nga`nh pha^n ti'ch tho^'ng ke^, pha't trie^?n mo^
hi`nh so^' ho.c va` ddie^.n toa'n, ca'c ca?i tie^'n ve^` vie^.c thu tha^.p
va` pha^n gia?i du+~ kie^.n thu+.c ddi.a, va` su+. ho^.i nha^.p vo+'i ca'c
nga`nh phi co^ng nghe^. kha'c (xa~ ho^.i ho.c, ho'a ho.c, dda'nh gia' ta'c
ddo^.ng mo^i tru+o+`ng va` sinh tha'i, qua?n ly' ta`i nguye^n thie^n nhie^n,
vie^~n tha'm, v.v...).
Ngoa`i vie^.c
xa^y du+.ng dda^.p, he^. tho^'ng tu+o+'i, cho^'ng lu.t, thoa't nu+o+'c,
xu+? ly' nu+o+'c du`ng va` nu+o+'c tha?i, ngu+o+`i ky~ su+ thu?y lo+.i
cu~ng pha?i bie^'t ca'c phu+o+ng die^.n ddi.nh lu+o+.ng va` ddi.nh ti'nh
cu?a nu+o+'c. Ngu+o+`i a^'y pha?i co' ca'c tri thu+'c co+ ba?n ve^` su+.
hie^.n die^.n va` ddi.nh lu+o+.ng cu?a ca'c giai ddoa.n nguo^`n nu+o+'c
trong ca'c tra.ng tha'i thie^n nhie^n la^~n nha^n ta.o\. Ca'c ha^.u qua?
bo+?i hoa.t ddo^.ng con ngu+o+`i - ke^? ca? o^ nhie^~m tu+` ky~ nghe^.
ho'a va` ddo^ thi. ho'a - tre^n pha^?m cha^'t nguo^`n nu+o+'c trong ao
ho^` va` do`ng cha?y ca^`n pha?i ddu+o+.c tho^ng hie^?u va` tha^?m ddi.nh.
Khi mu+'c so^'ng gia ta(ng - va` gia ta(ng nha^.n thu+'c ve^` he^. sinh
tha'i ddi.a ca^`u, ca'c nhu ca^`u hie^.n nay kho^ng co`n gio+'i ha.n trong
co^ng ta'c cung ca^'p nu+o+'c uo^'ng hoa(.c sa?n xua^'t thu?y ddie^.n,
ma` lan ro^.ng dde^'n vie^.c su+? du.ng nguo^`n nu+o+'c dde^? gia?i tri',
va` dde^? ba?o ve^. va` ba?o to^`n ca'c loa.i thu+.c va^.t va` ddo^.ng
va^.t ddi.a phu+o+ng.
Vi` nguo^`n
nu+o+'c ddu+o+.c xem nhu+ la` mo^.t trong ca'c nguo^`n ta`i nguye^n thie^n
nhie^n quan tro.ng cho loa`i ngu+o+`i, quan nie^.m ga(.t ha'i - chu+' kho^ng
pha?i chi? khai tha'c - nguo^`n na^`y ddang ddu+o+.c co^? vo~. Vie^.c na^`y
dda~ ddem la.i ca'c chie^`u hu+o+'ng mo+'i cho nga`nh co^ng nghe^. thu?y
lo+.i, ca'c y' tu+o+?ng co' lie^n quan dde^'n vie^.c ta'i hoa`n, ta'i su+?
du.ng, va` ta'i sinh nguo^`n nu+o+'c trong mo^.t nguye^n ta('c bao qua't
ho+n ve^` co^ng ta'c pha't trie^?n vu+~ng be^`n ca'c nguo^`n ta`i nguye^n.
oOo
* Binh Anson,
BE, ME, Ph.D. - Ky~ Su+ Tru+o+?ng, Quy Hoa.ch Qua?n Ly' Lu+u Vu+.c, Thu?y
Cu.c Ta^y U'c.
Binh
Anson, Ph.D.
[email protected]
For
discussion on this column, join [email protected]
Copyright
© 1994 - 1997 by VACETS and Binh Anson
:
